Jak futbol wyjaśnia świat - najlepsze książki o piłce nożnej

Piłka często inspirowała pisarzy, którzy przez jej pryzmat mówili o polityce, religii, ludzkich słabościach i cnotach. "Jak futbol wyjaśnia świat" - taki tytuł ma książka Franklina Foera, w której amerykański dziennikarz za pomocą piłki nożnej objaśnia takie zjawiska, jak globalizacja, napięcia polityczne i religijne współczesności. "Piłka nożna to nie to samo co Bach czy buddyzm, ale bywa odczuwana silniej i głębiej niż religie" - pisał.

Dobrze znana i często przywoływana jest opinia francuskiego pisarza i filozofa Alberta Camusa, który stwierdził, że wszystko, co wie o moralności i życiowych powinnościach, zawdzięcza piłce nożnej. Sport jako opowieść o wysiłku - nagrodzonym lub daremnym - sile charakteru i wytrwałości wobec przeciwności losu, o drużynowości lub konflikcie stanowił inspirację dla poetów, malarzy i pisarzy.

Argentyński pisarz Jorge Luis Borges zaś nie lubił piłki - dobrze znana jest jego wypowiedź, że sport ten jest popularny, "ponieważ głupota jest popularna". Anglik J.B. Priestley natomiast przekonywał, że "powiedzieć, że ci ludzie wydają szylingi, by popatrzeć na 22 najemników kopiących piłkę, to jak powiedzieć, że skrzypce to drewno i struny, a +Hamlet+ to mnóstwo papieru i atrament".

Oto subiektywny przegląd najlepszych książek o futbolu:

David Peace - "The Damned United", wyd. Faber & Faber, Londyn

Powieść angielskiego pisarza opowiada o owianych legendą 44 dniach, w których Brian Clough był trenerem drużyny Leeds United. Peace - prywatnie fan Huddersfield Town - przedstawia literacką interpretację historii konfliktu między młodym, przebojowym i aroganckim trenerem a nieakceptującymi go zawodnikami, mistrzami Anglii tęskniącymi do Dona Reviego, swojego poprzedniego szkoleniowca i rywala Clougha.

Przyjmując punkt widzenia usiłującego przeciągnąć ich na swoją stronę trenera, Peace opowiada o nieudanych próbach nawiązania porozumienia z wrogimi mu piłkarzami. To też opowieść o realiach angielskiej piłki nożnej lat 70. i sukcesach Clougha w czasach, gdy prowadził Derby County, przed przenosinami do Leeds. A także o jego przyjaźni i współpracy z Peterem Taylorem, zmaganiach z alkoholem i własnym wybuchowym charakterem.

"Fikcja oparta na faktach" - tak o książce mówił sam Peace, autor także "Red or Dead" - innej piłkarskiej powieści, tym razem poświęconej Liverpoolowi prowadzonemu przez Billa Shankly'ego.

W 2009 r. premierę miał film "Przeklęta liga" nakręcony na podstawie "The Damned United", z Michaelem Sheenem w roli Clougha i Timothym Spallem w roli Taylora.

O konflikcie i porażce, do jakiej ten konflikt potrafi doprowadzić, opowiada także książka "Straszliwie sam. Mój dziennik" Raymonda Domenecha, byłego selekcjonera reprezentacji Francji. Piłkarze na mistrzostwach świata w 2010 r. zwrócili się przeciwko niemu i ogłosili strajk.

Alex Bellos - "Futebol", pol. wyd. Kopalnia

Angielski pisarz i autor książek o matematyce ma na koncie także "Futebol. Brazylijski styl życia". To nie jest przegląd najsłynniejszych nazwisk zawodników i składów mistrzowskich drużyn, ale opowieść o pasji i społecznym znaczeniu piłki.

"Z książki dowiemy się, dlaczego choć cały świat uważa Pelego za najlepszego piłkarza wszech czasów, w Brazylii jest on tylko numerem 2. Dlaczego przegrany finał mistrzostw świata jest ważniejszy niż wszystkie wygrane" - pisze wydawca książki. "Dlaczego Barbosa, bramkarz, który grał w tym finale, stał się pariasem i zmarł w biedzie, okryty hańbą. Dlaczego Ronaldo musiał tłumaczyć się przed parlamentarną komisją śledczą z porażki w finale mistrzostw świata".

Ulrich Hesse - "Tor! Historia niemieckiej piłki nożnej", pol. wyd. Kopalnia

To historia narodzin i rozwoju piłkarstwa w Niemczech, a także historycznych związków sportu z polityką, roli piłki nożnej w Trzeciej Rzeszy, w kraju podzielonym Murem Berlińskim i w kształtowaniu nowoczesnego społeczeństwa.

"Hesse z wielką dozą ironii i dystansu pokazuje, jak bardzo niezorganizowany i nieniemiecki bywał niemiecki futbol. Jak daleko było mu do Ordnungu i jak ten Ordnung wprowadzano, gdy stawało się to wyższą koniecznością" - tak o książce napisał jej wydawca. "Autor z niesamowitą wnikliwością odkrywa mroczne tajemnice futbolu, opisuje triumfy, dramaty, wielkie rywalizacje, złożone osobowości. W tej historii pojawiają się z zadziwiającą regularnością piłkarze o polsko brzmiących nazwiskach".

Sid Lowe - "Fear and Loathing in La Liga", wyd. Bold Type Books, Nowy Jork

Historia jednej z największych rywalizacji piłkarskich w cieniu polityki. Real Madryt i FC Barcelona, Kastylia i Katalonia; drużyna według legendy wspierana przez reżim generała Franco kontra ta tępiona przez dyktatora, symbol Katalończyków, narodu pozbawionego własnego kraju.

Na trybunie stadionu Camp Nou widnieje napis "Więcej niż klub". Sid Lowe - dziennikarz angielskiego "Guardiana", specjalista od ligi hiszpańskiej - rozmawia z pracownikami obu klubów, dziennikarzami, komentatorami i oczywiście samymi zawodnikami: od Alfredo Di Stéfano, przez Johanna Cruyffa, po Zinedine'a Zidane'a. Tłumaczy mity i legendy, w jakie obrosła rywalizacja Realu i Barcelony, objaśnia ich źródła oraz znaczenie, tłumaczy, jak wiele mają wspólnego z prawdą.

Jonathan Wilson - "Aniołowie o brudnych twarzach", pol. wyd. SQN, Kraków

Książka o kraju z obsesją piłkarską - Argentynie, jej genialnych wirtuozach - jak Diego Maradona, Juan Sebastian Veron, Juan Sebastian Riquelme czy Lionel Messi, oraz boiskowych brutalach, gotowych do bójki, walecznych i skorych do poświęceń.

Argentyńska piłka ma dwa przeciwstawne oblicza - pisze Wilson, jeden z najpopularniejszych dziennikarzy piłkarskich na świecie, autor książek "Odwrócona piramida. Historia taktyki piłkarskiej", "Dziedzictwo Barcelony, dziedzictwo Cruyffa", "Bramkarz, czyli outsider" czy "Behind the Curtain: Football in Eastern Europe". Mieszkający w Argentynie przez ponad dekadę brytyjski dziennikarz tłumaczy miłość mieszkańców kraju do piłki, rozdarcie między pragnieniem gry pięknej a przynoszącym wymierne wyniki pragmatyzmem, przez przeciwników nazywanym wręcz antyfutbolem.

W tle opowieści o sportowej rywalizacji autor umieszcza historyczne wydarzenia: rządy Juana Peróna, czas wojskowej dyktatury, wojnę o Falklandy. Kreśli obraz "El Pibe", niesfornego, niepoukładanego chłopaka, który wygrywa z większymi i silniejszymi od siebie dzięki inteligencji, naturalnie wykształconemu kunsztowi piłkarskiemu i wrodzonemu sprytowi. Jako ucieleśnienie tego wizerunku wskazuje się najczęściej Diego Maradonę.

Nick Hornby - "Futbolowa gorączka", pol. wyd. SQN, Kraków

Jedna z najsłynniejszych powieści na temat piłki nożnej i kibicowania. Angielski pisarz Nick Hornby kibicuje londyńskiemu Arsenalowi, drużynie przynoszącej mu wyłącznie udrękę, niemal nigdy chwil szczęścia, uniesienia.

"Futbolowa gorączka" ukazała się w 1992 r., gdy kibice przeciwnych drużyn wyśmiewali Kanonierów, skandując: "Nudny, nudny Arsenal". Ich klub nie odnosił sukcesów ani nie porywał stylem. "Drużyny piłki nożnej wykazują zazwyczaj niezwykłą pomysłowość w wymyślaniu sposobów na zasmucanie swoich kibiców" - pisze Hornby. To książka nie tyle poświęcona piłce nożnej, ile stanowiąca studium fanowskiego uzależnienia, nieracjonalnego i wpływającego na "prawdziwe" życie kibica, jego relacje z bliskimi, sytuację w pracy czy po prostu stan ducha.

"Dobrze wiem, jak bardzo jesteśmy irytujący i jak ogromnie wydajemy się niezrównoważeni, rzecz w tym, że niewiele możemy z tym zrobić" - pisze autor "Futbolowej gorączki", a także powieści "Miłość w stereo" i "Był sobie chłopiec".

Eduardo Galeano - "Futbol w słońcu i w cieniu", wyd. SQN, Kraków

Urugwajski dziennikarz i pisarz najlepiej znany jest za sprawą książki "Otwarte żyły Ameryki Łacińskiej", rodzaju ludowej historii kontynentu od czasu Kolumba, opowiedzianej z perspektywy wykluczonych, przegranych. W "Futbolu w słońcu i cieniu" Galeano pisze o piłce w sposób romantyczny, wspomina towarzyszące piłce legendy i lokalne przesądy, jej niegdysiejszych, zapomnianych bohaterów; pisze o czasach poprzedzających eksplozję piłki jako towaru rynkowego, kasowego przeboju. Rozpacza nad magią sportu, utraconą w erze jego komercjalizacji.

Matt Dickinson - "1999", wyd. Simon & Schuster, Londyn

To szczegółówa relacja z najlepszego sezonu w historii Manchesteru United, zwieńczonego potrójną koroną: mistrzostwem i pucharem Anglii, a także zwycięstwem w Lidze Mistrzów.

Dickinson rekonstruuje dzieje historycznego sezonu i drużyny budowanej w równej mierze na przyjaźni i poczuciu braterstwa - jak w przypadku Ryana Giggsa, Davida Beckhama, Paula Scholesa, Nicky'ego Butta oraz braci Gary'ego i Phila Neville'ów, wspólnie dorastających od młodzieńczych drużyn United do pierwszego składu "dorosłego" zespołu - co na konflikcie, ścieraniu się silnych osobowości. (PAP)

autor: Piotr Jagielski